Księgozbiory polskie, cz. 17: Na ziemiach włączonych do Rzeszy

Janina Wieczerska (ur. 1931), autorka książek dla młodzieży (m.in. „Plagi osiedla i innych opowiadań”) i dziennikarka, dzieciństwo spędziła w Poznaniu, który w czasie okupacji był częścią Kraju Warty, okręgu administracyjnego złożonego z ziem polskich włączonych do Rzeszy. Na terenach tych Niemcy prowadzili bezwzględną politykę germanizacyjną. W zbiorze swych felietonów „Regał podręczny” Wieczerska wspomina, jak wyglądało czytelnictwo w tamtych warunkach.

Krążył w czasie okupacji w moich rodzinnych stronach następujący epigram:

Mąki nie mamy — placki jadamy,

Wojska nie mamy — wojnę wygramy.

Przypomniał mi się teraz nagle, ale nie bez przyczyny: otóż stwierdziłam, mniejsza z jakiej okazji, w każdym razie z niejakim zdziwieniem, że najwięcej książek przeczytałam miedzy ósmym a czternastym rokiem życia. Samo w sobie nie byłoby to żadnym fenomenem: w erze przedtelewizyjnej opętane pożeranie książek było charakterystyczne dla osobników w tym przedziale wieku. Znamienne jest co innego; te kilkaset, a może nawet kilkanaścieset tomów, czyli zupełnie przyzwoitą bibliotekę, przeczytałam w miejscu i czasie, w którym książka polska nie miała prawa bytu: w Reichsgau Wartheland.

Wszelkie księgozbiory polskie już od grudnia 1939 roku zarządzeniem Greisera podlegały konfiskacie. Publiczne nie uniknęły śmierci: były deptane, mielone, palone. Prywatne — ukryły się po strychach, za szafami, w piwnicach. Nie wszystkie — te, które zostały w mieszkaniach po wysiedlonych, nie uszły swego losu. Choć zdarzały się cudowne ocalenia — z biblioteki moich rodziców uchronił się trzeci tom Potopu i kawałek Kubusia Puchatka, które palacz tartaczny zdołał wkopnąć pod taczkę, a potem przyniósł do naszej babci (uchowało się też albumowe wydanie Pamiętników Paska, z ilustracjami Andriollego, ale przywłaszczył je sobie pewien „Leistungspole” i oczywiście do babci nie zaniósł). Kilkanaście książek z biblioteki gimnazjalnej uratował pedel (pan Drańczarek, o ile dobrze pamiętam), a przechowywały wiernie chyba jego córki. Z księgozbioru Towarzystwa Czytelni Ludowych zostały tylko te tomy, których czytelnicy na szczęście nie zdążyli oddać przed 1 września.

A jednak… „Bibliotek nie mamy — książki czytamy” — można by dopisać do cytowanego na wstępie epigramu. Już wiosną 1940 roku czynny był ruchomy, jednoosobowy punkt biblioteczny. Nieznana mi z imienia, zawodu i pochodzenia dziewczyna, panna Siniecka (nazwisko zapamiętałam, bo krążyło z ust do ust jako nazwa „instytucji”), z własnej, nieprzymuszonej woli, całkowicie bezinteresownie, kierując się jedynie miłością do książki i zrozumieniem dla współmiłośników, zaczęła krążyć po domach, wchodząc wejściami ,,od podwórka” z koszykiem (takim wiklinowym, z jakim w owych czasach chodziło się na targ) wypełnionym książkami. Z tego koszyka wyjmowało się, co się chciało, wkładając w zamian, co się miało. Panna Siniecka nie prowadziła żadnej kartoteki, powierzało się jej książki na słowo honoru, właściwie nawet bez słowa (była osobliwie małomówna), nie zdarzyło się jednak, by książka nie wróciła do właściciela. To zresztą w ogóle była święcie przestrzegana zasada — pożyczało się książki bez zastrzeżenia: „ale nie dawaj jej nikomu innemu”, bo wiadomo było, że ktokolwiek ją weźmie, bez wątpienia zwróci. Mnie osobiście w ciągu tych pięciu lat zginęła — i to pod koniec wojny — tylko jedna książka, Ania z Zielonego Wzgórza, cenna dla mnie szczególnie, jako ostatnia polska książka, którą dostałam od matki. Z tego powodu do dziś żywię żal do niejakiej Hanki R., która ją zgubiła i którą, jak mi się teraz wydaje, tylko z tego powodu po trzydziestu z hakiem latach pamiętam.

W koszyku panny Sinieckiej były książki wszelkiego autoramentu i poziomu, dosłownie, co popadło. Dzięki temu jeszcze dziś mam niejakie pojęcie o „Kurcmalerce” (jak się popularnie mówiło o legendarnej dziś Courths-Mahler), o Czarskiej, o Buyno-Arctowej, o Kierdeju, Harcerzach z Bagdadu, Krytycznej nocy w Kertwizelu, Kapitanie Łamigłowie, nie jest mi obcy Tarzan i Kara ben Nemzi, wiem plus minus, jak pisał Zane Grey i Edgar Wallace. Cenię sobie teraz te lektury — unikalne, jak się miało potem okazać.

Panna Siniecka po roku mniej więcej zniknęła z horyzontu. Wysiedlono ją do GG, zabrano na roboty do Rzeszy? Nie wiem. Powstała dotkliwa pustka. Zapełniałam ją, czym się dało. Czytałam stare wypisy szkolne, Mówią wieki, ba, nawet dwa tomy encyklopedii Gutenberga (hasła od Dewsbury do Europa i Kolejowe sądy rozjemcze do Laubzega), które nie pamiętam skąd do nas trafiły. Przyjaciółka matki przysłała mi z GG Historynkę L.M. Montgomery i Pannę z mokrą głową Makuszyńskiego — starczyło na tydzień. Kolega Wacek Świątek wygrzebał gdzieś zeszyty „Za 5 gr” — opowiastki historyczne. Cóż to było — połykało się pięć w jeden wieczór. Na szczęście „człowiek” rósł — i w pewnym momencie dorośli otworzyli przede mną swoje skrzynie. Najpierw pani Bogna Matczyńska, „starościanka”, jak ją nazywano. Boże, to był księgozbiór! Nareszcie mogłam przeczytać także i pierwszy i drugi tom Potopu i Quo vadis, i w ogóle całego Sienkiewicza, od Humoresek z teki Worszyłły do Wirów. No a skoro miałam za sobą Sienkiewicza, to stryj dopuścił mnie do Prusa. Znowu jak leciało: od Opowieści babuni do Dzieci. Tym sposobem nie są mi obce dzieła klasyków, które nie figurują w kanonie lektur nawet na polonistyce.

Nie wiem, kto był właścicielem kompletu podręczników klasy piątej i szóstej, które przerabiałam na tajnych lekcjach z panną Olejnikówną, dzielną, upartą nauczycielką. Ot, dostawałam je i oddawałam. Nie wiem, z czyjej biblioteki pochodził Pięcioksiąg przygód Sokolego Oka. Nie wiem, kto wielkodusznie puścił w obieg encyklopedię Świat i życie Trzaski, Everta i Michalskiego, Łowców mikrobów, Człowieka ustokrotnionego i inne tomy z Biblioteki Wiedzy. Wiem tylko, że mam wobec nich dług wdzięczności.

I dlatego, wrześniową okazję wykorzystując, piszę i wspominam tych, których znam, z nazwiska. Niewielka szansa, by felieton w tygodniku mógł „ocalić od zapomnienia” ich dawną, wierną miłość książki. Mogę powiedzieć: robię, co mogę. Ale oni — panna Siniecka, palacz tartaczny, woźny gimnazjalny, pani Matczyńska, panna Olejnikówna — mówiąc to samo — robili znacznie więcej.

Janina Wieczerska, Regał podręczny, Wydawnictwo Morskie 1980, s. 79–81.