„Maleńka planeta” (Joseph Conrad, „Murzyn z załogi Narcyza”)

Marynarze to przesądny ludek, ale chyba ani załoga, ani oficerowie „Narcyza”, płynącego z Indii do Wielkiej Brytanii nie spodziewali się, jakie skutki przyniesienie pojawienie się na statku nowego żeglarza, czarnoskórego olbrzyma Jamesa Waita.

Chory na pokładzie

Nowy członek załogi ma odstręczającą twarz i niepokojąco kaszle. Jego koledzy szybko orientują się, że coś jest z nim nie tak: emanowała z niego „czarna mgła, tajemna i posępna – coś zimnego i ponurego, co wypływało zeń i osiadało na wszystkich twarzach niczym żałobny welon”. James jest bowiem poważnie chory i sam sobie przepowiada rychłą śmierć, a koledzy zaczynają chodzić koło niego na palcach, wypełniać za niego obowiązki i usługiwać mu. Atmosfera na statku zostaje zatruta, wszyscy spodziewają się nieuchronnego nieszczęścia. I faktycznie w okolicach Przylądka Dobrej Nadziei uderza sztorm, „Narcyzowi” grozi zatonięcie, a marynarze, nie zważając na niebezpieczeństwo, ratują Waita z zatopionej kabiny. To jednak nie koniec nieszczęść: na morzu panuje cisza, a przesądni mówią, że to dlatego, że James kurczowo trzyma się życia i nie pozwala przybić do lądu…

„Statki są dobre”

„Murzyn z załogi Narcyza” jest krótki, ale niezwykle intensywny. Wiele się tu dzieje: poznajemy marynarską codzienność i rytuały, warunki życia na żaglowcu, przeżywamy dramatyczny sztorm i równie dramatyczną ciszę morską; obserwujemy wzajemne relacje między oficerami a załogą, ale – przede wszystkim – wśród samych marynarzy, różnorodnej zbieraniny typów: solidnych i doświadczonych, ale też podejrzanych wichrzycieli i leserów, rozmaitego pochodzenia, odmiennych temperamentów i charakterów. Różnie odnoszą się do chorego Waita, uznanego za odmieńca, ale w chwili największego zagrożenia ruszają mu na pomoc, nagle świadomi kruchości życia. Powieść Conrada można traktować jako metaforę: statek to „maleńka planeta”, odizolowana na morskim bezkresie, „ładowna życiem”; „wzorem tej ziemi, co go oddała morzu, niósł nieznośne brzemię żalów i nadziei”. Statki-planety są dobre, jak to ujął stary wilk morski, jednak „idzie o ludzi na nich!” To ludzie decydują o atmosferze podczas rejsu, zapewniają pomoc i spokój albo dbają tylko o siebie i ulegają złym podszeptom; wykazują się szlachetnością i lojalnością albo małostkowością. Wait i jego choroba są dla załogi „Narcyza” próbą charakteru; nowy marynarz, chociaż właściwie przez pierwszą połowę książki nieobecny, staje się elementem, wokół którego ogniskują się myśli i rozmowy, który wymusza zmiany z statkowej rutynie, który popycha ludzi do niespodziewanych zachowań – jest testem dla tego mikroświatka. Testem dodatkowym, bo na co dzień żeglarzy sprawdza morze, ów bezmiar wody łagodnej lub gniewnej, dającej zarobek i niosącej śmierć. W zmaganiach z nim muszą polegać na statku, kompetencjach kapitana i na własnej sprawności. Conrad po mistrzowsku to wszystko opisuje, barwnie, żywo, przejmująco, z fascynacją i miłością do morza, statków i marynarzy; bez idealizowania życia na żaglowcach, ale z realizmem i psychologiczną wnikliwością.

Joseph Conrad, Murzyn z załogi „Narcyza”, tłum. Bronisław Zieliński, Państwowy Instytut Wydawniczy 1972.