Czy zastanawialiście się kiedyś, jak potoczyło się życie wypędzonych z Anatewki bohaterów „Skrzypka na dachu”? Ci, którzy mieli szczęście dotrzeć bezpiecznie do Ameryki lub Palestyny, dożyli pewnie w spokoju swoich dni. Młodsi ze zgrozą kilkadziesiąt lat później dowiadywali się, jaki los spotkał ich krewnych, przyjaciół i znajomych, którzy zostali na Wschodzie.
Ponoć pierwowzorem filmowej Anatewki, w książce Szołema Alejchema o Tewje Mleczarzu zwanej Kasrylewką, był Trochenbrod – niemal całkowicie żydowskie miasteczko położone wśród lasów w trójkącie między Kowlem, Łuckiem i Równem. Powstało jako miejsce ucieczki Żydów, nękanych przez restrykcyjne prawo rosyjskie. Na niedostępnych nieużytkach chcieli znaleźć wytchnienie i zejść z oczu władz. Pierwsze dziecko urodziło się w osadzie w 1813 roku. Osiedle rozrastało się, jego żydowscy mieszkańcy zajęli się uprawą ziemi, a z biegiem czasu także rzemiosłem i handlem. Trochenbrod stał się w końcu pełnym życia i gwaru miasteczkiem, rozłożonym wzdłuż jedynej ulicy. Rozwijał się tak dynamicznie, że mieszkańcy sąsiednich wsi uważają dziś, że zaćmiłby w końcu Łuck.
Ani Trochenbrod, ani trochenbrodzianie nie dostali jednak szansy, by się przekonać o tym, czy faktycznie mają taki potencjał. W drugim tygodniu sierpnia 1942 roku do miasta zjechała niemiecka Grupa Operacyjna. Los mieszkańców się dopełnił: z sześciu tysięcy ocalało około sześciuset. Zabudowania na rozkaz Niemców ograbiono i rozebrano. O istnieniu ludnej osady świadczy dziś jedynie rząd drzew i krzewów, potomków tych, które rosły kiedyś przy jedynej trochenbrodzkiej ulicy.
Avrom Bendavid-Val to syn mieszkańca Trochenbrodu, który przed wojną wyemigrował do Palestyny, a potem do Stanów Zjednoczonych. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych postanowił dowiedzieć się więcej o miejscu pochodzenia ojca: odkrył, że miasteczko faktycznie istniało i że zostało całkowicie zniszczone podczas wojny. Wyruszył w pierwszą z wielu wypraw na Ukrainę, by odnaleźć to na poły mityczne dla siebie miejsce. Wzruszony stanął tam, gdzie niegdyś toczyło się pracowite życie trochenbrodzian. Nic po nich nie zostało. A przynajmniej tak mu się początkowo wydawało.
Bendavid-Val postanowił zebrać strzępy wiadomości o mieście: zapiski z dokumentów, pamiętników, wspomnień, zdjęcia; przekopywał biblioteki i archiwa, jeździł po świecie, by rozmawiać z potomkami trochenbrodzian i wreszcie spisał dzieje tego niezwykłego sztetla, typowego dla Europy Wschodniej miasteczka żydowskiego. Trochenbrod jawi się jako ostoja tradycyjnych wartości – tych, o których opowiada pierwsza scena „Skrzypka na dachu”. Trochenbrodzianie pochlebiali sobie, że to ich miejsce na ziemi stało się wzorem dla Kasrylewki–Anatewki. Tak samo obchodzono tu szabat, świętowano wesela i pogrzeby, przestrzegano przepisów prawa mojżeszowego, wspólnie pracowano i bawiono się. Opowieść płynie nieśpiesznie, raz jest bardziej szczegółowa, raz mniej, zależnie od tego, ile udało się dowiedzieć, przeplatają się wydarzenia wielkie i małe, tragiczne i zabawne. Wiele w niej ciepła i nostalgii za światem, którego już nie ma, wiele ciekawych detali, historii rodzinnych, ale i wiele bólu tych, którzy patrzyli, jak ginie świat, który znali. Zapewne w dużym stopniu ten miniony świat jest wyidealizowany, ale bez trudu możemy to autorowi – a przede wszystkim jego rozmówcom – wybaczyć. Dajmy się ponieść wizji Trochenbrodu i pomyślmy też przez chwilę o wszystkich, którym nie dane było cieszyć się szabasowym błogosławieństwem.
Niech Pan was ochrania i broni.
Niech was osłoni od hańby i łez.
Niech was doprowadzi do światłości Izraela.
Bądźcie jak Rut i jak Estera,
byście mogły zasłużyć na wieczną chwałę.
Wzmocnij ich o Panie
i trzymaj ich z dala od obcych dróg.
Niech was błogosławi Bóg i da wam długie życie.
Niech Pan wysłucha naszą szabasową modlitwę.
Niech Bóg uczyni z was dobre matki i żony,
Niech da wam opiekuńczych mężów
Niech Pan was ochrania i broni.
Niech Pan ukoi wasz ból.
Ześlij im o Panie szczęście i pokój.
Wysłuchaj naszą szabasową modlitwę.
Amen.
Avrom Bendavid-Val, Niebiosa są puste, tłum. Małgorzata Szubert, Świat Książki 2012.
Za książkę dziękuję wydawnictwu Świat Książki. Tłumaczenie modlitwy szabasowej z filmu „Skrzypek na dachu” za: http://hep.fuw.edu.pl/~trochim/Duch/modlitwy/tokids.html
Zapraszam do przeczytania
Póki życia, póty nadziei (Szołem Alejchem, „Dzieje Tewji Mleczarza”)
„Dopóki czytasz, dopóty jesteśmy razem” (Ann Kirschner, „Listy z pudełka”)
„Nie ma już dzielnicy żydowskiej w Warszawie” (Władysław Bartoszewski, Marek Edelman, „I była dzielnica żydowska w Warszawie”)
Złe przedmieście (Jisroel Rabon, „Bałuty”)
„Z ulicy na ulicę” (Izrael Rabon, „Ulica”)
Sto głosów, sto opowieści (Lyn Smith, „Holokaust”)
Spojrzenie w otchłań (Steve Sem-Sandberg, „Biedni ludzie z miasta Łodzi”)
(Odwiedzono 391 razy, 1 razy dziś)
Ciekawa i warta przeczytania książka
Jak najbardziej.
Pośrednio o tą miejscowość zatrąca historia samoobrony Przebraża (tam jest określana jako Zofiówka – mieszkali tam też Polacy i był kościół), o tej ostatniej świetną książkę „Czerwone noce” napisał Henryk Cybulski (dowódca samoobrony).
Kościół był, fundacji Radziwiłłów, zbudowany tak, że katolicy idący na mszę musieli przejść przez całą miejscowość – a to dawało asumpt do zadrażnień. W samej Zofiówce/Trochenbrodzie mieszkało kilkoro Polaków – posterunkowy, naczelniczka poczty z synem – on wspomina o partyzantach z Przebraża, którzy pomogli Żydom.
Aż tak nie pamiętam „Czerwonych nocy”, dostałem je dawno temu w prezencie i byłem pod dużym wrażeniem, tak że wiele razy do nich wracałem ale jakiś czas temu gdzieś mi się zapodziała więc pewnie po skojarzeniu po Twoim poście bez poszukiwań na allegro się nie obejdzie.
Ja też spróbuję podjąć trop:)
Dla mnie była to ważna książka ze względu na losy rodziny ale to już całkiem inna historia, ale niezależnie od tego czytałem je, jak nie przymierzając dobrą powieść przygodową chociaż to nie najlepsze porównanie.
Rozumiem, co masz na myśli. Też się czasem łapię na tym, że czyjeś dramatyczne wspomnienia czytam właśnie w taki sposób.
Wpisywać Ci tu, że mnie zainteresowałeś i będę się za książką rozglądać, czy takie czytelnicze wyznania Cię nie interesują? Bo już się gubię, kogo ciekawią moje procesy decyzyjne, a kogo nie ;)
A nie krępuj się:)
Twoje recenzje są dla mnie zawsze nie tylko cennym źródłem informacji, ale często również wzruszeń, o jakich w ogóle trudno mówić za pomocą słów. Ta jest właśnie taka. Dziękuję za to, co przeżyłam czytając Twój piękny tekst. Najchętniej nauczyłabym się go na pamięć.
Bendavid-Val miał świetny pomysł na książkę, bo wydaje mi się, że na pytanie otwierające Twoją recenzję wiele osób odpowie „tak”. Ja też.
Czy któryś dokument/fragment pamiętnika można będzie wykorzystać w Płaszczu?
Dziękuję Ci. Bendavid-Val chciał przede wszystkim poznać świat, z którego wywodził się jego ojciec, i wykonał ogromną pracę. Skojarzenia ze Skrzypkiem same się narzucają, szczególnie w świetle lokalnej tradycji o pobycie ALejchema w okolicy. Niestety, wszystkie relacje są niedatowane, nic się nie da wykorzystać.
Na pewno to wymagało z jego strony wysiłku, ale ocalił od zapomnienia część tamtego świata, a przy okazji poznał rodzinne korzenie.
Szkoda, że niedatowane. :(
Niestety, również dość ogólnikowe są te relacje, czas zrobił swoje, a wspominający mieli po kilka lub kilkanaście lat, gdy mieszkali w Trochenbrodzie.
Dobrze, że jeszcze miał okazję z nimi porozmawiać.
Zdążył w ostatniej chwili w wielu przypadkach.
Nie ma to, jak spojrzenie na temat oczami … historyka. Druga lekcja, Twój powyższy tekst, pozwolił mi utrwalić to, co przeczytałam w książce. Dziękuję za tę naukę … i za przypomnienie Skrzypka na dachu! W Twoim Trochenbrodzie chętnie bym zamieszkała (no, może tak do 42r.)
… i jeszcze Wszystko jest iluminacją Johnatana Safrana Foera kojarzy się z książką Bendavida – Vala.
Czy to jest reportaż czy wspomnienia?
Podobnie jak moni miałam skojarzenia z książką Foera.
Raczej reportaż, połączony z minimonografią historyczną i okraszony aneksem ze wspomnieniami. Hmm, czy tylko ja nie znam tego Foera?:P
Niestety „Wszystko jest iluminacją” pozostaje u nas wciąż mało popularną książką, a szkoda. Moim zdaniem jest b. dobra. Zachęcam do sprawdzenia.;)
Rany, 10 na 10?? To się nie zdarza:PP Tym bardziej czuję się zachęcony.
Nawet sam Foer w Przedmowie wspomina o swojej książce!
Święte słowa, 10/10 to rzadkość.;) Powiem więcej: podtrzymuję opinię co do tej powieści.
Uuu, no dobra, będę szukał.
~ Ania
Aniu, już kiedyś się żaliłam, że brakuje mi Twoich cyfrowych ocen i zdanie podtrzymuję, choć wiem, że cyferki są nieadekwatne, etc. :)
@ ZWl
Po angielsku mam, gdybyś chciał poczytać w oryginale.
@ Lirael
Pamiętam, pamiętam. Jest na to sposób – zaglądaj na moje konto w Lubimy Czytać, tam jest więcej książek (nie o wszystkich piszę na blogu) i ocena zaznaczona w gwiazdkach. Może to będzie jakimś rozwiązaniem.;)
~ Ania
Dzięki! Lecę wertować i liczyć gwiazdki! :)
@Ania: po angielsku to podziękuję:) a w bibliotece nie ma, pierwsza próba nieudana:(
Na szczęście była jakiś czas temu wznawiana, warto się rozejrzeć.;)
Cena chwilowo zaporowa. A to jego drugie dzieło też takie rewelacyjne?
Ano zaporowa.;( Drugiego jeszcze nie czytałam niestety. Z kolei trzecie, Tree of Codes nietłumaczone na polski, podobno dotyczy Brunona Schulza.
O proszę, to ja go sobie wpiszę na listę autorów obserwowanych:)
Kiedyś „Strasznie głośno, niesamowicie blisko” w regularnych odstępach czasu pojawiało się na Fincie. Raz się nawet załapałam. :)
Zacofany o tej drugiej pisałam u siebie – dla mnie to piękna powieść, z tych, która pamięta się długo
Poszukam, bo dotąd trafiłem tylko na recenzję Ani.
Jeszcze nie teraz. Nostalgia, to ostatnie czego potrzebuję. Ale książkę zapamiętam.
Dojrzewaj w spokoju:)
Uwielbiam takie książki, po prostu uwielbiam! Muszę ją zdobyć! Piękna recenzja!
Dziękuję i bardzo polecam książkę:)
Ostatnio wiele myślałam na temat Skrzypka na dachu czytając Iskrę życia Remarqua, historię mieszkańców obozu koncentracyjnego znajdującego się w Niemczech, którego więźniami byli w większości Żydzi. Chyba była to jedna z najbardziej wstrząsających książek, jakie czytałam na temat ludobójstwa i totalitaryzmu. Rzadko sięgam do tego typu książek, ponieważ ich lektura nie należy do przyjemności, ale mocno potrząsa czytelnikiem. Przypominam sobie też drugą adaptację Skrzypka na dachu (musicalu) w reż Gruzy w Teatrze Muzycznym w Gdyni, które kończy scena, w której bohaterowie w pasiakach stoją na tle torów kolejowych- taki epilog do losów mieszkańców Anatewki-Trochenbrod- i wielu innych miasteczek dopisała historia. A pieśń – szabasowej modlitwy jest przepiękna. No i ten piękny świat, który odszedł- nawet, jeśli jak piszesz troszkę wyidealizowany – to nadal wzrusza.
Od wczoraj ciągle słucham soundtracku i jeszcze nie mam dość. Nie widziałem niestety żadnej adaptacji Skrzypka poza filmową, ale zakończenie, o którym piszesz, wydaje mi się dość zgrzytliwe i dosłowne. Czy nie odzierało ono widzów z nadziei, którą jednak wyczuwa się w filmie?
To zakończenie było dość ostro krytykowane, bo było takie właśnie zbyt dosłowne. A film mimo smutnego zakończenia jednak daje nadzieję.
No właśnie. Ale ostatnio chyba coraz częściej twórcy nie wierzą, że widz czy czytelnik ma swój rozum i może się czegoś domyślić sam z siebie i nie trzeba mu tak łopatologicznie od razu.