Mógłbym czytać takie opowieści w nieskończoność. Tym dotkliwszy był więc niedosyt po ostatniej stronie szkiców Krzysztofa Umińskiego o trzech wybitnych tłumaczkach. Aż się chciało ostro przycisnąć autora: czy niczego nie przeoczył, czy przepytał wszystkich, których powinien, czy przeczytał wszystko, co powinien, czy nie za surowo selekcjonował zebrany materiał, odbierając nam detale, opinie czy anegdoty? I od razu przyszło opamiętanie. Umiński dokładnie relacjonuje nam swoje zmagania z nieuchwytnymi bohaterkami – bo tylko z jedną, Anną Przedpełską-Trzeciakowską, miał możliwość porozmawiać. Joanna Guze i Maria Skibniewska kryły się w cieniu swych przekładów i gdyby nie listy pierwszej i nieliczne wspomnienia o drugiej, niewiele byśmy o nich wiedzieli.
Kryteria wyboru
Dlaczego właśnie te trzy tłumaczki z całego grona przekładowych znakomitości? Krzysztof Umiński przywołuje skojarzenie, które mu towarzyszyło: „doświadczenie krwi, wyprutych flaków, obozu, emigracji, więzienia, śmierci bliskich… a to wszystko zderzone potem z intelektualną pracą, o której potocznie myśli się, że jest oddalona od życia”. I faktycznie wybrane przez niego bohaterki pasują do tego schematu, młodych kobiet, w których życie wdarła się wojna, potem stalinizm, i które poświęciły się pracy translatorskiej, samotnym zmaganiom z cudzym tekstem, wymagającym jednocześnie pokory i twórczego wkładu własnego. Każda z nich jednak czerpała inaczej ze swych doświadczeń, inaczej budowała swoje życie, inaczej podchodziła do pracy.
Dramaty bez świadków
Krzysztof Umiński konstruuje opowieści o swych bohaterkach różnie, zależnie od zebranych źródeł. W przypadku Joanny Guze, tłumaczki Camusa czy Baudelaire’a, ale także wielu dzienników, wykorzystał zachowane listy, by stworzyć „dziennik, którego nie było”, kronikę życia osobistego i pracy, którą objaśnia i do której dopowiada to, czego dowiedział się skądinąd. Wyłania się z niego sylwetka niezależnej w życiu i sądach kobiety, silnej, wyprzedzającej epokę, samodzielnie wychowującej córkę i pogrążonej w pracy, ale też żywo zainteresowanej życiem kulturalnym i tęskniącej za ukochanym Paryżem. Do końca życia niemalże nie mówiła o wojennym fragmencie swojej biografii, tułaczce po Związku Radzieckim. Anna Przedpełska-Trzeciakowska ma za sobą powstanie warszawskie, przeżycie „niewyrażalne”, jak to ujmie, ale które uczyniło z niej osobę zaangażowaną społecznie, stającą po stronie słabych i prześladowanych, pełną energii, uporu, wytrzymałości – „płomienia rewolucji”, jak podsumował Władysław Bartoszewski. Gdy w początku lat pięćdziesiątych zaczynała pracę w wydawnictwie, opcją „bezpieczną” było pójście w klasykę i z klasyką literatury angielskiej Przedpełska-Trzeciakowska będzie kojarzona: Dickens, Elliot, Conrad, Thackeray, a przede wszystkim Jane Austen, z którą łączy ją „zmysł dyskretnej ironii” (a w pracy nad jej kolejnymi powieściami pomocą służyła matka, której przekłady córki zawdzięczają „część olśniewających galicyzmów”). Trzecia z tłumaczek, Maria Skibniewska, to postać niemal nieuchwytna, dostajemy więc „portret widmowy”, złożony z opowieści tych, którzy ją znali, krewnych i współpracowników. „Na dzisiejszą niewiedzę składają się zgoła prozaiczne okoliczności: upływ lat, samotniczy tryb życia, brak dzieci i sama natura zawodu tłumacza, w którym najbardziej epickie dramaty rozgrywają się zwykle bez świadków, w myślach lub na pokreślonych kartkach”. Przeżycia wojenne – na pewno, ale nic konkretnego, prześladowania przez stalinowską bezpiekę – tak, ale znów nic pewnego nie wiadomo. Co wiadomo na pewno? Że była „wielką damą”, z niezwykłą klasą, dyskretną, oczytaną. Miała problemy ze wzrokiem. Wychodziła z pracy i pogrążała się w tłumaczeniu: Tolkiena, Salingera, Durrella, White’a. Jedyna skaza na tym mglistym portrecie: głęboka niechęć do znanej tłumaczki literatury iberoamerykańskiej…
„Otwarcie na cudzy głos”
Każdy szkic biograficzny uzupełniony jest o rozdział poświęcony dziejom wybranego przekładu bohaterki: u Guze to dzieła Alberta Camusa („nie mam innych bogów nad Camusa”, ogłosiła w 1957 roku i potem toczyła o niego boje), u Przedpełskiej-Trzeciakowskiej – Faulkner, a u Skibniewskiej – rzecz jasna Tolkien. To ważne i ciekawe, bo skoro tłumaczenie „jest poniekąd rezygnacją z własnego życia i otwarciem na cudzy głos” – to chciałoby się wniknąć, jak to otwarcie wyglądało, ile wymagało trudu, ile dawało satysfakcji, a może tylko frustracji, gdy na pozór ciekawa książka grzęzła w jakichś mieliznach, a te partie, które czytelnik może przekartkować i pominąć, „tłumaczowi wchodzą […] w kręgi szyjne, nadgarstki i pod czaszkę”. Z własnego doświadczenia dodam, że również w inne części ciała. Bolesne jest też, gdy końcowy rezultat pracy odbiega od wyobrażeń, ale „w końcu zostanie książka, tłumaczenie, jakiś etap”. Nie zawsze zaś tłumacz będzie miał możliwość, by jak Anna Przedpełska-Trzeciakowska „wyskoczyć zza węgła” i zobaczyć swój przekład „Wściekłości i wrzasku” Faulknera na nowo, ocenić go i poprawić zgodnie z własnym, zmienionym po latach, „pojęciem o przekładzie”, a także z wykorzystaniem narosłej literatury przedmiotu (co niekiedy, jak w przypadku „Władcy pierścieni”, spada na barki redaktorów kolejnych wydań).
Wyciągnięte z cienia
Lektura „Trzech tłumaczek” jest jednocześnie głęboko satysfakcjonująca i głęboko niesatysfakcjonująca. Ważne jest, że Krzysztof Umiński dostrzegł, jak boleśnie mało wiemy o wybitnych postaciach, które pozwoliły nam poznawać światową literaturę, jak bardzo schowane są one za swoimi przekładami, które tworzyły w czasach trudnych, często bez dostępu do źródeł, literatury, a choćby i możliwości sprawdzenia najprostszych kwestii, które dzisiejsi tłumacze mają na odległość jednego kliknięcia myszką. A mimo to ich tłumaczenia w większości przetrwały próbę czasu i wpływały na kolejne pokolenia czytelników. Książka Umińskiego nie jest pełną, uporządkowaną biografią; to szkice, których kształt zależy od dostępnych źródeł, przefiltrowane przez autorski gust, własne podejście do pracy, hojnie uzupełniane własnymi refleksjami – czasem mogą się one wydawać irytująco nieistotne, czasem natomiast celnie uzupełniają niedostatki wiedzy i pokazują, że pewne problemy są niezmienne, jak kwestia odpowiedzialności tłumacza za to, co przekłada: czy tłumacząc harlekin przyczynia się do zaśmiecania literatury? Czy lepiej głodować, niż pracować nad czymś niezbyt ambitnym? Są w „Trzech tłumaczkach” partie, które zainteresują być może głównie wielbicieli egzystencjalizmu albo fanów „Władcy pierścieni”, może kogoś znudzą zachwyty Joanny Guze Paryżem albo zmagania Anny Przedpełskiej-Trzeciakowskiej z opornym Faulknerem. Dostaliśmy jednak bez wątpienia pracę, której nam brakowało (choć o tym nie wiedzieliśmy), utrwalającą (szkoda, że tak późno) pamięć o ważnych dla naszej kultury postaciach i ich pracy, źródło wiedzy, inspiracji i anegdot. Oby poszły za nią następne, bo wybitnych tłumaczek i tłumaczy mieliśmy pod dostatkiem.
Krzysztof Umiński, Trzy tłumaczki, Marginesy 2022.
Zapraszam do przeczytania
Takich trzech jak ich czterech – to nie ma ani jednego (Aleksander Dumas, „Trzej muszkieterowie” )
Pisarze ze starej szkoły (III): Maria Dąbrowska, cz. 2
Pisarze ze starej szkoły (II): Maria Dąbrowska
Zielone Szczyty wszystkiego (Lucy Maud Montgomery, „Anne z Zielonych Szczytów”)
Wyperswadowana miłość (Jane Austen, „Perswazje”)
Upiorne dzieci prowadzą śledztwo (Craig Rice, „Róże pani Cherington”)
Uboga krewna (Jules Verne, „Szkoła robinsonów”)
Ale fajne, w zasadzie tłumaczki mojej ulubionej literatury! Jakoś nie interesowałam się nigdy za bardzo tłumaczami. Wstyd się może przyznać, ale kojarzę Skibniewską tylko z tłumaczeń Tolkiena, a tu się okazuje, że ona tłumaczyła i Salingera. Jakby tak zebrać do kupy książki przetłumaczone przez te panie to w zasadzie wyszłaby prawie biblioteczka moich ulubionych dzieł (Austen by się nie załapała, przepraszam, wiem, że lubisz) :-) Kupiłam sobie już ebooka i będę czytać!
Czytaj koniecznie! Biblioteczka byłaby zaiste piękna, bo wychodzi chyba średnio po 100 przekładów na głowę, byłoby z czego wybierać. Ja widzę u siebie niedoreprezentację Skibniewskiej, ale ona poszła nie w moje klimaty.
Nb. mam takiego samego Salingera z serii Nike, tylko trochę bardziej zdewastowanego, ale jakbyś mnie wcześniej zapytał kto to tłumaczył to bym nie wiedziała :-) Tak jeszcze przed przeczytaniem książki, to wiesz co, są tacy tłumacze, których się zna. Nie użyję określenia „celebryta”, bo byłoby niestosowne, ale o Irenie Tuwim , czy Macieju Słomczyńskim coś tam się słyszało. O Boyu już nawet nie mówię. A o Skibniewskiej – ok, przy okazji dyskusji o różnych tłumaczeniach Tolkiena, ale zdałam sobie dopiero teraz sprawę, że ona tłumaczyła masę innych książek właśnie w moich klimatach i jakoś tam dla mnie ważnych, a ja tego nie zarejestrowałam. Podchodzę do lektury książki Pana Umińskiego z maksimum emocji pozytywnych :-)
Ja jestem trochę walnięty, bo sporą część książek kojarzę do poziomu redakcji i korekty :) A tłumaczy to już w ogóle, chociaż chyba tak naprawdę zaczęło mi się to od czasów, kiedy ukazywały się pierwsze Szekspiry w tłumaczeniu Barańczaka i stawało się jasne, że powstaje nowa jakość. Miłej lektury!
”Jedyna skaza na tym mglistym portrecie: głęboka niechęć do znanej tłumaczki literatury iberoamerykańskiej” – czy chodzi może o Chądzyńską? :)
Nie, o tę drugą sławną :)
A to nie wiem, o kogo chodzi. Nie za bardzo kojarzę tłumaczy hiszpańskojęzycznych. Za to mogę podać mnóstwo nazwisk tłumaczy skandynawskich, bo skandynawskie książki lubię od dawna. :)
To musisz przeczytać Umińskiego, wszystkiego się dowiesz :)
Czyżby chodziło o drugą pani Zofię?
Nie. A nie wiem, czy spojlerować tym, którzy jeszcze nie czytali…
Muszę przyznać, że zaintrygowała mnie zagadka nazwiska tej tłumaczki… I już wiem, o kogo chodzi, przeczytałam fragment o mokrej klamce. :)
:)
Mokra klamka – nęcicie, nie powiem.;) Ale jeszcze trochę wytrzymam, choć mogłabym zajrzeć do ebooka.;)
Czytaj po kolei, nie ma co sobie psuć smaczków :)
Dobrym zwyczajem jest umieszczanie nazwiska tłumacza na okładce. Choć jest to broń obosieczna, to z drugiej strony jak ktoś robi piękną translatorską robotę, to przecież bać się nie musi :P Ze wstydem przyznaję, że kiedyś mi było ganz egal kto tłumaczył, ale znajomości internetowe zwróciły me oczęta na kwestie przekładu i teraz jest to dla mnie sprawa dość istotna (poznanie odrobiny angielszczyzny też pomaga wyłapywać dziwne praktyki vide „Krucyfiks”, o którym pisałem kiedyś u siebie). Zatem kadźmy dobrym tłumaczom, bo dzięki ich robocie jesteśmy o krok od oryginału :D
Z nazwiskiem na okładce wciąż są boje, bo nie wszyscy wydawcy uważają to za stosowne, a inni dają tłumaczy na beletrystyce, ale już nie na reportażach. Temat rzeka. Ale i tak jesteśmy przed Ameryką, gdzie dopiero zaczęła się dyskusja na ten temat. I kochajmy tłumaczy :)
Kochajmy, tym bardziej jeśli jesteśmy językowymi beztalenciami :D No i namówił! Zacząłem i już na początku dopadła mnie myśl, że tam w tym przedwojennym Lwowie, to wszyscy znali się ze wszystkimi :)
Lwów, z całym szacunkiem, też za wielki nie był, to co się mieli nie znać.
Ja u siebie zauważyłam, że jeśli czytam dobrze przetłumaczoną książkę, to w ogóle tego nie zauważam :-) po prostu się czyta. A jak jakaś wpadka, to od razu sprawdzam, kto się tak popisał.
Wyjątkiem są powieści bogate w słownictwo (bo wiecie, ja czytam mnóstwo kryminałów, tam to elokwencji raczej się nie ma co spodziewać) – jak mi się trafi taka powieść „erudycyjna” to zawsze tłumacza podziwiam. Znaczy, zauważam.
Typowe, mało kto zauważa tłumacza, jak się nie natknie na jakiś błąd :) W sumie dobrze, ale za często się dyskwalifikuje przekład za jakiś przypadkowy błąd.
Prawda. Jedna wpadka czasami w oczach czytelnika dyskwalifikuje całą książkę
Czasem jedna literówka dyskwalifikuje, czytelnikom nie dogodzisz :P
A można prosić o przykład (albo dwa) matczynego galicyzmu? W dobie zangielszczenia trzeba hołubić;)
Ja je wręcz zbieram: „ptifury”, „buldeneż”, „każolować”, „amikoszoneria”…
Proszę uprzejmie: inkomodować, emablować, dekurażować, szaperonować, awantażowny, despekt, kontenans i abominacja :)
Śliczne! Choć są tu takie, co do których nie jest łatwo ustalić, czy to pożyczka z łaciny via francuszczyzna, czy jednak łacina łacińska bez pośredników. Despekt na przykład, znany też w gwarach jako „despet”, to chyba raczej ta druga ewentualność.
Ale tu chodziło o galicyzmy w sensie słownictwa arystokracji z Galicji, a nie pożyczek z francuskiego :)
O proszę!:) A tak się składa, że większość spełnia obie definicje galicyzmu, minus zastrzeżenie, o którym wyżej;)
O proszę :)
Ja to ostatnio trochę jak zacięta płyta, ale mogłabym się podpisać pod tym tekstem:)
By Pani napisała swój, byłby większy impakt, bo coś na razie nie słychać o dodruku, w przeciwieństwie do Anne :)
Oj tam, jest przecież w tym wpisie:) Nawet okładka jako ilustracja! Powtarzać się nie będę:)
W sensie w moim ostatnim, podsumowującym styczeń.
Ale to mało, psze pani, mało :) Swoją drogą, Marginesy rozbiły bank, w życiu nie miałem dwóch nowości przeczytanych i zrecenzowanych w ciągu dwóch tygodni od premiery, a Umiński ma szansę w zmaganiach o książkę roku :)
U mnie też chyba ze świecą takiego przypadku szukać. Ale bardzo dobrze! Oby utrzymali ten kierunek.
Może lepiej niech zwolnią, bo nie wyrobię.
A samej książki zapragnęłam natychmiast, ledwie tylko zobaczyłam tytuł, ta recenzja jeszcze utwierdza:)
Właśnie sprawdziłam, że prześliczna skądinąd wersja mówiona „Dumy i uprzedzenia” w interpretacji Joanny Szczepkowskiej ma informację o przekładzie tylko na końcu, jak na tylnej okładce. To przede wszystkim ze względu na Trzeciakowską (frankofilna Guze bardzo kusi, ale ci egzystencjaliści nieco blokują…), jestem gotowa rzucić się od razu na Umińskiego, jej nazwisko łączy się dla mnie także z doskonałą biografią rodzeństwa Brontë (a i książkę o Austen już od dawna sobie obiecuję). Czy o Trzeciakowskiej jako pisarce też u Umińskiego przeczytamy?
Guze ma niezłą część biograficzną, rozdział o Camusie jest do przeczytania, nawet jak się nie przepada, bo jest trochę rozmaitych smaczków. ;) O własnej twórczości APT jest dosłownie akapit i to w kontekście podróży, a szkoda, no ale miało być o tłumaczce.
Sama chętnie poczytałabym o Mirze Michałowskiej. Wydała może wspomnienia?
Nie natknąłem się, ale w haśle w wikipedii są linki do dwóch ciekawych tekstów o niej. Biografię bym poczytał, zdecydowanie.
Zatem sprawdzę te teksty. Póki nie ma biografii.;)