Pod osłoną maski (Magda Szabó, „Bal maskowy”)

Bal maskowy. Moment, kiedy zrzuca się własną skórę, własną tożsamość i przywdziewa kostium. Kiedy pod osłoną maski można mówić to, czego nigdy by się nie powiedziało bez niej. Dobry moment na załatwienie spraw niezałatwionych, wypowiedzenie niewypowiedzianego.

Pałac Śpiącej Królewny

Krysia ma 15 lat. Wychowują ją babcia i owdowiały ojciec, o matce, która osierociła córkę zaraz po urodzeniu, w domu się nie wspomina, a nieprzepracowana żałoba rzuca cień na całą rodzinę. „Ich dom przypomina pałac Śpiącej Królewny, wszyscy poruszają się jakby we śnie”, stwierdza Krysia. Życie toczy się tym utartym, sennym torem do chwili, gdy babcia postanawia wyjść za mąż i się wyprowadzić, a w szkole Krysi pojawia się nowa nauczycielka. Mimo swej fascynacji wychowawczynią dziewczyna popada w konflikt z nią, a to wyzwala ciąg wydarzeń, które zmienią życie wszystkich najbliższych Krysi ludzi i przede wszystkim zmienią ją samą. Gdy sytuacja dojrzewa do rozstrzygnięć, bal maskowy dostarcza okazji, by padły wyznania, które w innej sytuacji byłyby trudniejsze czy wręcz niemożliwe.

Wiarygodność i sztuczność

„Bal maskowy” z jednej strony jest, jak to zwykle u Magdy Szabó, wiarygodną psychologicznie opowieścią o ludziach poturbowanych przez los, którzy nie potrafią uporać się z przeszłością, by odzyskać spokój i radość życia, z drugiej zaś strony ma być chyba urzędowo optymistyczną opowieścią o tym, jak siły nowoczesności (czytaj socjalizmu) pomagają w przezwyciężeniu problemów, które przeszkadzają być częścią radosnego i wierzącego w świetlaną przyszłość społeczeństwa. Elementy „jedynie słusznej” ideologii wyglądają na doklejane na siłę, przez co całość sprawia momentami sztuczne wrażenie – książka jest miejscami irytująca: irytują i bohaterowie, i styl, w którym naturalne sąsiaduje z nieznośnie patetycznym. Sztucznością trąci pomysł zwierzeń na balu maskowym, gdzie (przynajmniej według wyobrażeń bohaterek) jest się anonimowym i można się bezkarnie odsłonić przed drugą osobą. Wzdrygamy się lekko na obowiązkowe wieczornice poświęcone walce o pokój, a jednocześnie z zaciekawieniem wyłuskujemy z tekstu wzmianki o wojennej historii Węgier. „Bal” ukazał się w roku 1961, gdy Szabó próbowała po latach zakazu publikacji wrócić do pisania powieści, wszystkie te literacko-ideologiczne koncesje więc nie dziwią, ale zdecydowanie psują ogólne dobre wrażenie.

Z kilku perspektyw

Nie zaskakuje, że najmniej ciekawą z postaci jest ta, która miała uosabiać nowe socjalistyczne podejście do wychowania, tryskać energią i świeżymi pomysłami, prezentować bardziej psychologiczne podejście do uczennic i ich problemów, czyli młoda wychowawczyni Ewa. Jej przekonanie o słuszności nowych metod zakrawa na zadufanie, a zadaniowość (rozwiązać jeden problem i przejść do następnego) na brak subtelności, niekiedy wręcz wymaga manipulowania innymi. Reszta bohaterów szczęśliwie wypada wiarygodniej: Krysia, wychowywana w domu bez radości, jej ojciec, który zatraca się w pracy, żeby nie myśleć o utraconej żonie, babka dziewczynki, strażniczka pamięci o córce, która jednak po latach chciałaby zakosztować szczęścia, nauczycielka fizyki Ludwika, zgorzkniała i surowa. Szabó w często stosowanym przez siebie zabiegu oddaje na zmianę głos dziewczynce, jej ojcu, Andrzejowi, Ewie, Ludwice, pozwalając im opowiadać o sobie i komentować wydarzenia oraz postępowanie innych bohaterów. Perspektywa pani Ludwiki, z początku niezwiązanej z głównym wątkiem, wydaje się niepotrzebna, ale w ostatecznym rozrachunku jest nie tylko jedną z bardziej interesujących, ale i łączy się z pozostałymi.

Wprawka?

Nie mogłem się podczas czytania „Balu” opędzić od myśli, że stał się on dla Szabó wprawką przed napisaniem dużo dojrzalszej „Tajemnicy Abigel”. Wspólna jest część imion i nazwisk, szkolna tematyka czy nawiązania do historii Węgier, ale podobieństwa sięgają moim zdaniem głębiej: oto egoistyczna nastolatka, sierota wychowywana przez ojca, musi stawić czoło prawdziwemu życiu i ponieść konsekwencje swoich impulsywnych zachowań, by móc wreszcie odnaleźć spokój i radość. W „Abigel” Szabó zrezygnowała z gotowej naprawiać świat pani Ewy, zastąpiła ją postacią tajemniczej wybawicielki, która podaje pomocną dłoń w razie potrzeby, ale która nie załatwi wszystkiego w imię wiary w słuszność własnych przekonań. W „Balu” maskarada potraktowana jest dość dosłownie, w „Abigel” ma wymiar bardziej metaforyczny, bo wielu bohaterów coś ukrywa, by móc funkcjonować w świecie surowych reguł. Dlatego też, chociaż książka o Krysi i pani Ewie ma słabości, to wydaje mi się ważna, gdyż pokazuje pisarski rozwój Magdy Szabó i jej podejście do twórczości dla młodzieży.

Magda Szabó, Bal maskowy, tłum. Andrzej Sieroszewski, ilustr. Mieczysław Piotrowski, Nasza Księgarnia 1964. (W wydaniu II przywrócono węgierskie imiona bohaterów).