„Tak się właśnie kończy świat” (Nevil Shute, „Ostatni brzeg”)

Zaczerpnięte z Thomasa Stearnsa Eliota motto do „Ostatniego brzegu” brzmi: „I tak się właśnie kończy świat/Nie hukiem ale skomleniem”. W powieści Nevila Shute’a faktycznie świat ginie bez huku, ale nazywanie postaw bohaterów skomleniem jest grubą niesprawiedliwością wobec nich.

Ostatnie chwile

Gdy półkula północna zostaje spustoszona przez wojnę atomową, południowe wybrzeże Australii czeka, aż nieuchronnie dotrze nad nią chmura radioaktywnego pyłu i wszelkie życie skończy się wskutek choroby popromiennej. Jest rok 1963. Komandor Peter Holmes, jego żona Mary, ich przyjaciółka Moira, amerykański kapitan okrętu podwodnego Dwight i młody fizyk James oczekują kresu. Podjęte przez niedobitki marynarki wojennej wyprawy zwiadowcze na północ odbierają wszelką nadzieję: nikt tam nie przeżył, poziom promieniowania nie spada, dla Australii nie ma żadnego ratunku. I ludzie reagują na to wręcz za spokojnie, żadnych gwałtownych incydentów, żadnych biczowników na ulicach, żadnego „hej, użyjmy żywota!”. Jakby wszyscy po prostu przyjęli katastrofę do wiadomości i postanowili żyć normalnie jak najdłużej.

Pozory normalności

I to chyba czyni z powieści Shute’a rzecz tak niepokojącą. Akcja toczy się leniwie wśród codziennej krzątaniny: nie ukazuje się prasa, nie ma benzyny, więc uziemione są samoloty, okręty stoją w portach, samochody pokrywają się kurzem w garażach, do łask wróciły rowery. Kursują pociągi i tramwaje, sklepy sprzedają resztki towarów i tylko w aptecznych magazynach piętrzą się małe czerwone pudełeczka z trucizną, która zostanie wydana obywatelom w ostatniej chwili. Peter i Mary opiekują się małą córeczką i planują swój ogródek, Moira za dużo pije i balanguje, pokrywając tym rozpaczliwą tęsknotę za miłością, której nie ma już szansy zaznać, Dwight żyje iluzją, że jego żona i dzieci wciąż mają się dobrze w Ameryce, a James, rzetelny naukowiec, na ostatek pragnie zaznać silnych wrażeń. Piękna pogoda jeszcze podkreśla tę nierzeczywistą, wręcz sielankową atmosferę. Rzadko padają pytania, dlaczego ludzkość musiała wyginąć, dlaczego nikt nie powstrzymał eskalacji atomowego konfliktu, czemu ucierpią niewinni. Świat odrodzi się za kilka lat, gdy poziom promieniowania spadnie, już bez ludzi, obojętny na to, co zniszczyło cywilizację.

Katastrofa bez huku

„Ostatni brzeg” czytany dziś może wydawać się dziwnie mało efektowny, a jednak jako dziecko wychowane wśród podsycanych przez peerelowską propagandę obaw przed amerykańską bronią jądrową rozmieszczaną w RFN wierzę, że w pełnym napięć okresie zimnej wojny Shute wcale nie musiał się uciekać do opisywania żadnych okropieństw. Stworzony przez niego obraz końca świata i bez tego musiał głęboko przemawiać do czytelników, na co dzień żyjących z lękiem przed katastrofą – mogła nastąpić za miesiąc, za rok, za dekadę, ale wydawała się nieuchronna: w końcu ktoś gdzieś popełniłby błąd w ocenie sytuacji, ktoś zbyt pochopnie nacisnąłby czerwony przycisk, kładąc kres znanej nam cywilizacji. A mimo tego lęku ludzie, tak jak Australijczycy w powieści, żyli, zajmowali się swoimi sprawami, czerpali pociechę i radość ze spraw drobnych, kochali się, pracowali, odnosili sukcesy i porażki. Literacko również książka jest niezbyt efektowna, ot, prosta historia o grupce przyjaciół, nieszczególnie pogłębiona psychologicznie, a jednak są tu epizody głęboko przejmujące: ucieczka marynarza z okrętu podwodnego, wizyta w amerykańskiej stacji nadawczej, obrazy wymarłych wybrzeży, śmierć matki Jamesa… I do tego coraz duszniejsza atmosfera w miarę zbliżania się końca, lęk pokrywany wisielczym humorem, troska o najbliższych, decyzje, by odejść na własnych warunkach, zanim choroba popromienna poczyni zbyt duże postępy.

Nevil Shute, Ostatni brzeg, tłum. Zofia Kierszys, Rebis 2021 (wydanie 7!). Wiersz Eliota w przekładzie Czesława Miłosza.

[buybox-widget category=”book” ean=”9788381882118″/]